Wikileaks: Incident of trend?

Is Wikileaks een incident of het begin van een grote verandering? Natuurlijk zullen we pas over enige tijd het antwoord op deze vraag weten. Toch wil ik, nu we net het nieuwe jaar zijn ingegaan, me wagen aan koffiedik kijken. Mijn glazen bol vertelt me dat Wikileaks het begin inluidt van de ontwikkeling van nieuwe vormen van controle op machtsuitoefening. Wikileaks is het logische antwoord op een ‘verplaatsing van de macht’ die al langer plaatsvindt. De bestaande checks and balances schieten tekort en nieuwe vormen van controle zijn nodig. Ik wil hiervoor vijf argumenten geven:

1. Besluitvorming heeft zich verplaatst naar het mondiale niveau. Internationale handels- en milieuverdragen hebben grote invloed op de autonomie van nationale staten. Bestrijding van terrorisme en internationale criminaliteit vindt steeds vaker plaats in transnationale law and order netwerken. In de nationale politiek wordt steeds vaker het argument gebruikt dat we mee moeten bewegen met internationale ontwikkelingen omdat we anders het Jutland van de wereld worden. Besluitvorming vindt plaats in internationale gremia maar checks and balances bestaan alleen op nationaal niveau. Wikileaks vormt het begin van de ontwikkeling van internationale checks and balances.

2. Besluitvorming vindt steeds vaker plaats in publiek-private netwerken. Op alle niveaus van publieke plan- en besluitvorming spelen private partijen een groeiende rol van betekenis. Banken zijn direct betrokken bij besluitvorming over financiële zaken, vastgoedondernemers beïnvloeden de stedelijke ontwikkeling en private beveiligers voeren een deel van de oorlog in Irak en Afghanistan. Checks en balances zijn traditioneel alleen gericht op overheden maar Wikileaks beperkt zich hier niet toe. Julian Assange heeft aangekondigd binnenkort over te gaan tot openbaarmaking van documenten over banken en daarmee vormt Wikileaks een begin van checks and balances op private betrokkenheid bij publieke zaken.

3. Overheidsmedewerkers hebben diversere loyaliteiten. Traditioneel ligt de loyaliteit van een overheidsmedewerker bij het apparaat waar hij bij werkt. Dit past bij een situatie waarin een individu zich op stabiele en eenduidige wijze verbindt aan een groter geheel. In toenemende mate zien we echter dat individuen participeren in een variëteit aan netwerken en dat daarmee hun loyaliteit ook gefragmenteerd raakt. Bradley Manning, de klokkenluider die de documenten van de Amerikaanse overheid doorspeelde aan Wikileaks, had niet alleen een loyaliteit aan de Amerikaanse overheid maar ook aan de netwerken van hackers waarin hij al langer participeerde. De toenemende fragmentatie van loyaliteiten vergroot de kans op klokkenluiden.

4. Internet is een anarchistisch medium. We moeten onderkennen dat het Internet een steeds belangrijker deel wordt van de werkelijkheid. Het is niet langer een handige instrument om informatie te zoeken en contact te zoeken met anderen: het Internet is een eigenstandige wereld. En in die eigen wereld gelden andere wetten en regels. ‘Information wants to be free,’ is een belangrijk uitgangspunt van deze wereld. De karakter van het medium verandert de regels voor omgang tussen burgers en bestuur. De cultuur van het Internet is voor een belangrijk deel ontstaan uit het anarchistisch hippiemilieu van de jaren 60 en 70. De regels uit dit milieu krijgen steeds meer invloed via het medium dat de hippies hebben ontwikkeld.

5. Transparantie past perfect in de dramademocratie. Politiek en bestuur hebben steeds sterker de trekken gekregen van een groot ‘drama’: politici zijn toneelspelers die zoeken naar mooie rollen. Niet de inhoud maar de spelers staat centraal. Niet het beleid van Rutte staat centraal maar wanneer hij eindelijk een vrouw vindt. In Nederland zien we de RTL Boulevard voor veel mensen de belangrijkste bron van informatie is over publieke zaken. Bij de ontwikkeling van democratie als spektakel past Wikileaks perfect: roddels komen naar boven en kunnen breed worden besproken.

Er zijn geen aanwijzingen dat deze ontwikkelingen zich niet verder zouden doorzetten. Het anarchistisch karakter van het medium en de gefragmenteerde loyaliteiten maken Wikileaks mogelijk, de mondialisering en privatisering van de besluitvorming maken Wikileaks nodig. De behoefte aan ‘sappig nieuws’ en ‘verhullende details’ zorgen ervoor dat Wikileaks landt op een vruchtbare bodem. Voor serieuze denkers is Wikileaks wellicht iets te plat en ordinair maar, laten we eerlijk zijn, gold dat ook niet voor de Franse revolutie?

Hooligans of revolutionairen?

Internet-activisten over de hele wereld hebben via Distributed Denial of Service de aanval ingezet op elk bedrijf of organisatie die niet aan de kant van Wikileaks staan. Nadat Mastercard, VISA en Paypal hun betalingsondersteuning hadden teruggetrokken, werd de aanval op deze bedrijven ingezet en waren deze bedrijven een tijd lang niet bereikbaar. Via Twitter en andere kanalen worden aangevallen gecoordineerd en ingezet. De politie en het Openbaar Ministerie nemen dit zo hoog op dat ze in Nederland een jongen van 16 hebben gearresteerd. Is er sprake van grootschalig vandalisme? Of van legitiem verzet?

Verschillende experts geven aan dat het gaat om digitale hooligans. Ze zouden het vooral leuk en 'kicken' vinden om te kijken wat ze voor elkaar kunnen krijgen. Indruk maken op anderen is een belangrijk doel. Net als voetbal-hooligans zouden deze digitale hooligans ook hard moeten worden aangepakt. Bij De Wereld Draait Door benadrukt de security expert dat het niet gaat om relatief onschuldige acties. Deze activisten leggen immers volgens hem cruciale betalingsinfrastructuren plat. En dus zou een harde aanpak nodig zijn.

Anderen benadrukken dat het gaat om digitale sit-ins. In de jaren 70 gingen activisten voor de Amerikaanse ambassade zitten. En nu zitten ze met z'n allen voor de digitale deuren van Mastercard, VISA, Paypal, de politie en het Openbaar Ministerie. Uiteindelijk maken ze niets kapot: de toegang tot deze sites worden alleen enige tijd onmogelijk gemaakt. De activisten steunen op deze manier de politieke strijd van Wikileaks en het ideaal van voorkomen van machtsmisbruik via openbaarmaking.

Uiteindelijk moeten de nieuwe acties worden beschouwd als hedendaags verzet. En verzet gaat altijd gepaard met hooliganism. Ook bij de studentenacties en acties vanuit de kraakbeweging speelden altijd een mate van machismo en behoefte aan spanning een rol. Dat zal bij elke vorm van het verzet het geval zijn. Sterker nog: volgens mij is succesvol verzet zonder betrokkenheid van hooligans moeilijk te bereiken. De energie waarmee zij de strijd aangaan is cruciaal.

Is dan elke vorm van hooliganism een vorm van verzet? Zeker niet. Het criterium is dat het uiteindelijk gaat om de strijd met heersende machtsbelangen. Verzet is erop gericht om deze machtsbelangen omver te werpen (of tenminste te doen wankelen). En in het geval van Wikileaks is daar zeker sprake van. Machtsbelangen van regeringen en grote bedrijven worden aangetast door de openbaarheid waarin hun handelen wordt geplaatst. Wikileaks is een poging om de wereldpolitiek te democratiseren en bouwt in deze zin zeker voort op de jaren 60.

En hoe dient het gezag om te gaan met deze hooligans? De reactie van de politie en het Openbaar Ministerie is volstrekt overtrokken. Natuurlijk kan het gezag ingrijpen maar in dit geval hadden ze deze jongen eens goed vermanend moeten toespreken. Het gaat om een jongen van 16! Gezag in een democratische staat dient er niet op gericht te zijn verzet tegen heersende machtsstructuren hard te onderdrukken. Wel is het belangrijk om dit verzet te kanaliseren en ervoor te zorgen dat er een gesprek plaats vindt om verantwoordelijkheden in de informatiesamenleving. De betogingen tegen president Johnson in jaren 70 vormde een aanzet tot democratisering. Laat het huidige verzet ook een aanzet vormen tot democratisering van mondiale verhoudingen.

Wikileaks en wereldwijde publieke controle

Wikileaks beheerst al weken het wereldnieuws. Eerst kregen we vooral de 'sappige verhalen' te horen: wat vinden Amerikaanse diplomaten van Berlusconi ('incompetentent en ijdel'), Sakouzy ('autoritair'), Netanyahu (ónbetrouwbaar'), etc. Ook bleek dat Amerikaanse diplomaten grote dreigingen zien in landen als Iran en Pakistan. Veel opschudding. Ook veel vragen over de relevantie van het openbaar maken van deze informatie. Welk belang is daarbij gediend? Werden deze berichten niet alleen vanuit een zuch naar sensatie naar buiten gebracht? En werden daarmee de internationale politieke verhoudingen niet geschaad?

De openbaarheid die via Wikileaks wordt gecreeerd moeten we begrijpen vanuit het idee van een wereldwijde publieke sfeer. Een publieke sfeer is de ruimte waar debat plaatsvindt over onderwerpen die iedereen aangaan. En waarin verantwoordelijken ter verantwoording kunnen worden geroepen. Typerend aan deze tijd van globalisering is dat onze levens steeds sterker worden geraakt door ontwikkelingen die zich ver van ons bed afspelen. Een financiele crisis in Azie of de uitbraak van een virus in Mexico hebben direct invloed op ons leven. Daarom is het steeds meer van belang dat we informatie krijgen over ontwikkelingen die zich afspelen in andere delen van de wereld. Op deze manier gezien wordt het nut van de openbaarmaking via Wikileaks steeds helderder.

Op basis van documenten op Wikileaks zijn serieuze vragen gesteld ten aanzien van het beleid van nationale overheden en grote bedrijven. Vorige week kwam naar buiten dat Nederlandse ambassades gevraagd zou zijn om regeringen van ontwikkelingslanden onder druk te zetten om in te stemmen met het akkoord van Kopenhagen. Er zou zelfs gedreigd kunnen worden met het verminderen van financiele ondersteuning en op die manier werd ontwikkelingsgeld gebruikt als drukmiddel. Dit leidde tot een debat over de oirbaarheid van dergelijke pressie.

Gisteren en vandaag stonden de kranten vol met artikelen over het functioneren van het Brits-Nederlandse bedrijf Shell in Nigeria. Uit documenten van de Amerikaanse overheid bleek duidelijk dat Shell op allerlei manieren het beleid van de Nigeriaanse overheid beinvoedt en stuurt. 'Energiebedrijf Shell is tot in alle lagen van de Nigeriaanse overheid geïnfiltreerd,' schrijft het NRC. Wikileaks levert hiermee informatie voor maatschappelijke debatten over het optreden van multinationale ondernemingen in ontwikkelingslanden.
We zien daarmee dat de transparantie die via Wikileaks wordt gecreeerd een belangrijke bijdrage levert aan publieke debatten. Deze openbaarmaking is zeker van belang omdat besluitvorming steeds vaker plaatsvindt in internationale netwerken van politici, zakenlieden en ambtenaren. Deze besluitvormers komen bij elkaar en hebben via wederzijdse, bilaterale en multilaterale, overeenkomsten grote invloed op de wereld. Terwijl op nationaal niveau democratische instituties bestaan en ook instituties zoals de Europese Unie democratische verantwoording ontwikkelen, onttrekt besluitvorming op mondiaal niveau zich aan deze vormen van controle en verantwoording. De praktijken van Shell in Nigeria en de directe betrokkenheid hierbij van de Nederlandse, Britse en Amerikaanse ambassades zijn tekend voor vormen van verborgen machtsuitoefening.

We kunnen stellen dat het wereldwijd ontbreekt aan 'checks and balances': de machtsuitoefening heeft zich verplaatst van het nationale naar het globale niveau maar de publieke controle heeft deze stap nog niet gemaakt. Of beter gezegd: de publieke controle had tot Wikileaks deze stap nog niet gemaakt. Nu zien we echter een eerste aanzet tot het creeren van nieuwe vormen van controle op machtsuitoefening. Natuurlijk leidt dit tot opschudding. Heersende machten worden hier niet blij van want zij worden niet graag gecontroleerd. Ook zien we hier weer het aloude paternalistische argument: laat onze diplomaten die maar in stilte goed regelen. Dat is voor iedereen het beste. Een onterechte oorlog in Irak heeft echter helder laten zien dat hier grote vraagtekens bij kunnen worden geplaatst.

Betekent dit dat dan maar alles openbaar moet worden gemaakt? 'Information want to be free,' zegt men op Internet. Er kunnen echter natuurlijk redenen zijn om beperkingen op te leggen aan de openbaarheid. Daarvoor gelden dezelfde redenen als op nationaal niveau (veiligheid, privacy, etc.). Om een wereldwijde publieke sfeer te faciliteren en publieke controle op internationale netwerken vorm te geven, dienen deze criteria echter niet ruim te worden toegepast. Wikileaks is een eerste stap in het creeren van publieke controle op wereldwijde schaal.

Boekproject en blog

Wij wetenschappers zijn hopeloos verouderd. We schrijven nog boeken en publiceren artikelen. Deze artikelen verschijnen soms pas enkele jaren nadat ze zijn geschreven. Het publiek moet vaak lang wachten en informatie is achterhaald wanneer het boek of artikel eindelijk verschijnt. Waarom maken we nog zo weinig gebruik van de vele mogelijkheden die de nieuwe media bieden?

In de muziekindustrie gaat dit tegenwoordig anders. Een CD verschijnt tegenwoordig niet meer onaangekondigd. Muzikanten beschrijven hoe ze aan een nieuwe CD bezig zijn en plaatsen al muziek en filmpjes op een blog. Ook worden er allerlei foto's en verslagen van optreden geplaatst. Zo worden mensen al warm gemaakt voor de nieuwe CD en als de CD dan verschijnt willen ze deze direct downloaden.

Ik ben met een nieuw boekproject bezig en wil bekijken of ik net als deze muzikanten kan aanpakken. Dit is een blog over het schrijven van een boek over Internet en de transparantie van het openbaar bestuur.

Al 13 jaar doe ik onderzoek naar transparantie in het openbaar bestuur. Dit onderzoek heeft geleid tot een proefschrift en verschillende andere boeken over dit onderwerp (zie ook http://www.albert-meijer.nl/). Momenteel ben ik bezig om al deze onderzoeken bij elkaar in te brengen en een (Engelstalig) boek te schrijven over 'Government transparency in an information age'. Deze week heb ik een eerste hoofdstuk afgerond. De kop is eraf.

Ik stel reacties op dit blog zeer op prijs. Reacties kunnen mij wellicht helpen een beter boek te schrijven. Uiteindelijk lijkt het mij prachtig als wetenschappelijke producten via inbreng van het publiek tot stand kunnen komen. Een wetenschapper in een ivoren toren wil ik zeker niet zijn.