Transparantie wordt geacht te leiden tot beter gedrag. Van ambtenaren wordt verwacht dat zij niet corrupt zijn wanneer informatie over hun contacten met de buitenwereld openbaar worden gemaakt en van artsen wordt verwacht dat zij beter presteren wanneer iedereen kan zien bij welk percentage van de operaties het mis gaat.
Wat is nu precies het mechanisme dat wordt geacht ten grondslag te liggen aan de gedragsverbetering? In wezen is het idee dat anderen ambtenaren en artsen kunnen aanspreken op hun gedrag wanneer zij weten hoe zij zich gedragen. Externe druk leidt tot wenselijk gedrag. Met een mooi woord heeft Norbert Elias dit Fremdzwang genoemd. Hij beschrijft hoe moreel gedrag vroeger werd afgedwongen door kerk en koning.
Interessant is dat bij Elias beschaving inhoudt dat Fremdzwang wordt vervangen door Selbstzwang. Moreel gedrag wordt niet afgedwongen door externe maar door interne druk. De ambtenaren zijn niet corrupt omdat ze hierop kunnen worden aangesproken maar omdat zij zelf vinden dat ze geen geld moeten aannemen van derden. En de artsen willen hun werk goed verrichten omdat ze zelf bij willen dragen aan de gezondheid van mensen.
De discussie over externe en interne druk is ook binnen de bestuurskunde uitgebreid gevoerd. In de jaren 30 en 40 vond in de VS het bekende Friedrich-Finer debat plaats. Friedrich benadrukte dat ambtenaren uiteindelijk ter verantwoording kunnen worden geroepen en deze verantwoording waarborgt dat zij correct handelen. Finer bracht hier tegenin dat ambtenaren vooral correct moeten handelen doordat zij de juiste houding hebben ontwikkeld. Friedrich benadrukt dus de Fremdzwang en Finer de Selbstzwang.
Betekent transparantie dan een afname van de beschaving? Soms lijkt dit inderdaad het geval. Bij transparantie gaat het dan vooral om de sensationele aspecten. De bonnetjes van Bram Peper die aantonen dat hij toch wel heel veel heeft gedeclareerd, de artsen in Nijmegen waarbij toch wel heel veel mis gaat, de wethouder in Nijmegen die zich toch wel heel losjes gedraagt in de fietsenkelder. Door deze sensationele kanten heeft transparantie een negatieve lading gekregen. En wordt het vaak beschouwd als onbeschaafd.
Men kan echter ook betogen dat de transparantie een democratiserend effect heeft. Het gedrag dat wordt beïnvloed door Fremdzwang is niet het gedrag van eenvoudige burgers maar van gezagsdragers. De Fremdzwang komt niet meer van koning en kerk maar van andere burgers. De netwerken van machtselites worden ook openbaar gemaakt. In die zin kan men zelfs stellen dat de logica van Elias is omgedraaid: de burgers handelen nu vanuit Selbstzwang en de elites vanuit Fremdzwang.
En wat is hierbij nu wenselijk? Uiteindelijk kom ik toch altijd bij de gulden middenweg van Aristoteles terecht. We moeten zoeken naar een evenwicht tussen interne en externe druk, tussen Fremdzwang en Selbstzwang, tussen Friedrich en Finer. Waar dit evenwicht precies ligt, is afhankelijk van de specifieke situatie. Een publiek debat over transparantie is noodzakelijk. Dit is wellicht een te vage en algemene oplossing maar de enige manier om samen te zoeken naar beschaafde en democratische vormen van bestuur.
Met dank aan Peter Giessen van de Volkskrant voor de inspiratie voor dit stuk.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten